Чытыдан бакчачы-эколог Наилә Гыймадетдинова тәҗрибәсе белән уртаклаша

Фото: © Люция Сираҗиева / «Питрәч-информ»

Натургарден хуҗабикәсе гади киңәшләр белән генә түгел, бәлки җиргә һәм аның законнарына игътибарлы булуга нигезләнгән тулы бер дөньяга караш белән уртаклаша.

– Бу безнең заманда уйлап табылган әйбер түгел, – дип сөйли Наилә Гарәфиевна, җиргә казып ясалган теплица стенасын кулы белән сыпырып. Мондый теплицаларны патша заманында ук алпавытлар төзегән: Тютчевлар, Толстойлар... Себердә декабрист хатыннары үзләренең ирләре өчен шунда яшелчә үстергәннәр.

Стеналары туфрактан булган тирән теплица – ул табигый термос. Ул температура үзгәрешләреннән саклый, вегетация сезонын берничә айга озайта һәм хәтта көньяктан ерак шартларда да абрикос үстерергә мөмкинлек бирә. Ә иң мөһиме – уңышны алдан планлаштырып була.

– Капиталь теплицаларда кирпеч мичләр куялар, утын ягалар иде. Мин үзем моны беренче тапкыр Казан зооботаника бакчасында эшләгәндә күрдем – аңа нигез салучы Карл Фукс беренче тирәнәйтелгән теплица төзегән.

Хуҗа хатын орлыкларын актара һәм аның тавышы җитдиләнә бара:

– Барыгызны да үзегезнең орлык фондын булдырырга чакырам. Шәхси орлыкчылыкны чикләргә мөмкиннәр дигән курку бар – халыкара орлык җитештерүче-корпорацияләрнең эше күптән моңа юнәлтелгән. Әмма иң мөһиме: үз орлыкларыбыз – безнең шартларга чыдамрак.

Бәрәңгене ашар өчен генә утырту түгел, сортны саклап калу өчен дә орлыклар булдыру мөһим.

Бәрәңге сабакларында помидорга охшаган җиләкләр өлгерә, аларда орлыклар бар. Беренче елда ул вак бәрәңге бирә – алар ашау өчен түгел, шулай итеп җирле туфракка, һава торышына, корткычларга яраклашкан сорт алына.

– Бу кыйммәт тә, катлаулы да түгел – аларны түтәл алдында гына чәчеп куясың. Әмма бу сезнең бәйсезлегегез. Икенче ел уңышын суперэлита, өченчесен - элита дип атыйлар. Ә алга таба инде ашар өчен утыртырга була.

Экспериментаторның күзләре яна.

– Көздән утыртылган бәрәңгене авыз итеп карагыз! Шыта башламасын өчен бәрәңгене көзен соң гына, тирән түгел итеп, йомшак җиргә утыртыгыз. Өстән 10 сантиметр чамасы мүлчә каплагыз. Ул кар кебек, җирне туңдырмый. Мүлчә астында дымлы, җылы. Язын бәрәңге тамырларын туптуры шул саламга җибәрәчәк.

Сезонга берничә тапкыр мүлчәләргә була – бәрәңге сабагы үскән саен салам яисә чаптырылган үлән өстәп барыгыз. Аннары мүлчә катламын күтәрәсең дә, чиста бәрәңгеләр җыеп аласың. Уңыш күбрәк, ә хезмәт чыгымнары азрак булачак. Колорада коңгызы да, проволочник та булмаячак – алар мондый мохиттә яшәмиләр.

– Мин эштә көрәк кулланмыйм диярлек, – ди Наилә Гыймадетдинова.

Җир әйләндереп капланган булырга тиеш түгел. Аның зур участоклар өчен рецепты: җирне сукалаганчы басуга черегән тирес һәм черегән салам кертергә кирәк. Трактор аларны туфрак белән катнаштырачак – бу тукландыра да, туфракның структурасын да яхшырта. Кечкенә түтәлләр өчен – бер тапкыр органикадан “мендәр” ясарга һәм аннары аны өстәп тору да җитә.

– Иң мөһиме – кызмасын өчен чи үләнне шунда ук салырга ярамый. Һәм мүлчәнең дымлылыгын күзәтеп торырга кирәк.

– Җирне буш калдырырга ярамый. Сез ял иткәндә дә ул эшләргә тиеш, – ди хуҗа хатын, карабодай чәчелгән түтәлгә күрсәтеп.

Сидератлар – “яшел ашлама” гына түгел. Аларның төп кыйммәте – тамырлар. Мәсәлән, карабодай, каналлар челтәре ясап, туфракка тирәнгә үтеп керә. Корганнан соң бу тамырлар аэрация һәм табигый дренаж системасына әверелә.

– Тамырлар чери – һәм меңләгән көпшәчекләр кала. Алар буйлап үсемлекләрнең тамырлары үсә, анда су ага, һава үтеп керә. Бу җир өчен артерияләр кебек.

Ул янгын булган урыннарда беренче булып үсеп китә торган кура җиләген мисал итеп китерде. Бу шартларны тормышка ашыру өчен ул: траншея казырга, төпкә черек такталар, бераз көл, аннары туфрак салырга киңәш итә. Кура җиләге көчле, җиләкләре эре булачак.

Ул препараты салынган шешәне алды – мөгаен бу аның төп тылсымлы эликсиры.

– Даими рәвештә микробиологик ашламалар, триходерма кертсәң, үсемлекләр сәламәтләнә. Иммунитетлары арта. Узган ел теплицаны акканат басты, алар бакчачылар өчен мәшәкать тудыра. Барысы да теплицаны күчерергә киңәш иттеләр. Ә мин триходерма белән эшкәрттем – быел бер генә акканат та юк!

Наилә Гарәфиевна симбиозга ышана: кыргаяклар күгәрекне ашый, яңгыр суалчаннары җирне көпшәкли, ә триходерма-гөмбәләр авырулардан саклый. Табигать белән көрәшергә түгел, ә аңа ярдәм итәргә кирәк. Бу инде яшелчәчелек кенә түгел, ә исән калуның тулы бер стратегиясе. Монда агротехника, экология һәм социаль философия бергә кушыла.

Аның авылда яшәүчеләргә төп киңәше – участок буйлап, бигрәк тә җил исә торган яктан агачлар утырту. Нарат бик яхшы туры килә: тиз үсә, кышын яшел, аның куе ботаклары салкын җилдән саклый.

Корткычлар турындагы сөйләшүне дәвам иттек.

– Кыргаяклар минем яраткан бөҗәкләрем. Алар күгәрекне ашыйлар. Әгәр алар барлыкка килгән икән – димәк, кайдадыр күгәрек таралган, шуңа күрә алар тәртип урнаштырырга килгәннәр.

Ул корткычларның сәламәт туфракны читләтеп үтүенә ышана. Проволочник яки колорада коңгызы – ул дисбаланс индикаторлары. Аларны үсемлек түгел, ә тирәлек – билгеле бер исләр, кислоталылык дәрәҗәсе, туфракның төзелеше җәлеп итә.

– Мохитне үзгәртегез – корткычлар үзләре китәчәк. Аларны агуламагыз – җирне савыктырыгыз. Һәм исегездә тотыгыз: бераз корткычлар булу – бу нормаль күренеш. Бу катастрофа түгел, ә биотөрлелек.

– Томатның күпьеллык үсемлек икәнен беләсезме? – дип сорады Наилә Гыймадетдинова.

– Көньякта аны еллар буе үстерәләр. Бездә дә ярый: көзен чыбыкча ялгагыз, кышын салкынча тәрәзә төбендә саклагыз, ә язын яңадан утыртыгыз. Ул берничә тонна уңыш бирә торган “томат агачлары” турында сөйли. Ләкин экзотикасыз да чыбыкча ялгау, орлык сатып алмыйча яраткан сортны саклап калырга мөмкинлек бирә.

– Помидорлар киләсе җәйгә кадәр сакласыннар өчен, аларны көл белән күмегез. Көл-селтеле мохит, ул артык дымны суыра һәм патогеннарга үрчергә ирек бирми. Томатлар идеаль, зарарсыз булырга тиеш. Томатның һәр катлавы өстендә көл катлавы булырга тиеш. Нәтиҗә – майга кадәр яңа помидор.

Ул һәрчак киңәшләре белән уртаклаша.

– Агач утыртыгыз. Орлыкларны үзегез булдырыгыз. Туфракны мүлчә белән каплагыз. Һәм шуны исегездә тотыгыз: сезнең участок – сез күрергә теләгән дөнья моделе ул. Җир турында кайгыртсаң, ул юмартлык белән җавап бирер.

Наилә Гарәфиевна тынып калды. Бакча буйлап утыртылган агачлар шаулый. Алар бу микроклиматны – үсемлекләр өчен генә түгел, күңел өчен дә булдырганнар.