Элемтә һәм идарәнең киләчәген билгеләгән Питрәчтән чыккан кешеләр турында очерк

Казанның фән тарихында күп кенә танылган исемнәр бар, әмма ата һәм улының бергә тулы бер фәнни юнәлешләргә нигез салган очраклары сирәк күренеш. Лаеклы варисны бөтен гомерен электродинамикага багышлаган профессор Геннадий Морозов тәрбияләгән. Аның улы Олег Морозов – техник фәннәр докторы, профессор, ике стихияне – радиодулкыннарны һәм яктылыкны берләштергән Казан радиофотоника мәктәбен оештыручы.

1983 елда О.Г.Морозов КАИны “Радиотехника” белгечлеге буенча тәмамлый. 1987 елда кандидатлык, ә 2004 елда докторлык диссертациясен яклый. 1999 елда аңа доцент, 2006 елда профессор дигән гыйльми исем бирелә. 2005 елның ноябрендә О.Г.Морозов телевидение һәм мультимедия системалары кафедрасын оештыра, быел аңа 20 ел була. 2014 елда кафедра исеме үзгәртелә һәм заманча атама ала – радиофотоника һәм микродулкынлы технологияләр. 2012 елда КНИТУ-КАИның гамәли электродинамика, фотоника һәм тере системалар фәнни-тикшеренү институтын җитәкли.

– Миндә фән һәм техникага мәхәббәтне әти уятты. Ул миңа үземә сайларга ирек бирде, – дип искә ала Олег Морозов. – Мәсәлән, безнең гаиләдә 1966 елда ТатЦИК урамында беренче телевизор пәйда булды, аны сатып алмадылар, аны әти үзе җыйды. Һәм бөтен урам телетапшырулар карарга җыела иде.

Төрле сүзләр булмасын өчен Геннадий Александрович принципиальлек күрсәтеп, улын үз кафедрасына алмаган. Олег Морозов КАИга гомуми нигезләрдә кергән, аның фәнни җитәкчесе әтисенең дусты Герман Иванович Ильин булган, аның кызыксыну өлкәсе квант электроникасы һәм атмосфераны лазер белән тикшерү булган.

– Әти радиоэлектрон системалар белән шөгыльләнде, ә мин – лазер системалары белән, – дип аңлата О.Г.Морозов. – Квант электроникасы буенча КАИның беренче чыгарылышы – ул безнең төркем. Әмма радио һәм лазерлар кушылу нәтиҗәсендә радиофотоника юнәлеше барлыкка килгән. Мин моның белән 1983 елдан бирле шөгыльләнәм. 1985 елда Ильин-Морозов методына авторлык таныклыгы бирелде, ул бүген бөтен дөньяга билгеле. Аның нигезендә оптикада беренче баланслы ешлык үзгәрткече төзелә. Шуннан Казанда радиофотоника фәнни мәктәбен ачуга юл башлана. Аңа нигез салучылар дип мин, һичшиксез, Казан микродулкынлы технологияләр фәнни мәктәбенә нигез салучы әтием Геннадий Александровичны, укытучым Герман Ивановичны, аның белән уртак остазыбыз, Казан квант электроникасы мәктәбенә нигез салучы Польский Юрий Ехилевичны саныйм.

Махсус үзгәрткечкә эләгүче яктылык дулкыны якын, ләкин төрле ешлыклы ике дулкынга бүленә, ә менә алар арасындагы тирбәнешләр (гитара көйләгән кеше моның нәрсә икәнен белә) – бу инде радиодиапазон дулкыннары. Һәм бу зур перспективалар ача! Яктылык сигналы радиодулкыннарга чыдам, ләкин аның микро һәм нанометр дулкыннарын эшкәртү авыр. Әмма мәгълүматны без сантиметрлар һәм метрлар озынлыгындагы радиодулкыннар рәвешендә алабыз, алар белән без бик яхшы эшли беләбез. Бу элемтә, идарә итү һәм үлчәү җайланмаларында киң мөмкинлекләр ача.

– Мисал өчен, хәрби пилотсыз очкычларны алыйк, – дип аңлата Олег Морозов. – Гадәти радиоэлемтәне сүндерергә мөмкин, ә менә лазер нурын – мөмкин түгел диярлек. “Квант буталчыклыгы” ярдәмендә без кояш өслегеннән чагылган “үз” фотоныбызны табачакбыз! Күз алдыгызга китерегез: дроннар күзгә күренми торган нокта белән идарә ителә – мондый сигналны тотып булмый. Минем беренче квант электроникасы кафедрасы тарафыннан лазер белән идарә ителә торган квант дроннары күче проекты эшләнде. Радиосигнал белән идарә ителә торган яктылык сигналы оптик җепселләр аша да тапшырылырга мөмкин. Бүген андый дроннар да яхшы билгеле.

Радиофотон технологияләр авиациядә, флотта, космоста, сәнәгатьтә кулланылырга мөмкин. Хәтта спортта да! – Минем укучыларымның берсе, Илнур Нуриев, спорт инженериясе кафедрасы мөдире булды, – дип сөйли профессор. – Без аның белән катнаш радиофотон датчиклар эшлибез. Мәсәлән, медицина тикшеренүләре яки йөкләнеш вакытында кеше тирендә сөт кислотасы концентрациясен автомат рәвештә билгеләү өчен. Датчик шундук теркәү приборына чыбыксыз элемтә аша мәгълүмат тапшыра, ул мускулга кайчан артык йөкләнеш килүен күрсәтә.

Профессор Олег Морозов кафедра гына түгел, ә тулы бер фәнни мәктәп булдыра, анда кырыс таләпчәнлек һәм фәнгә ихлас тугрылык бергә кушыла. Профессор җитәкчелегендә 20 кандидатлык һәм 5 докторлык диссертациясе якланган. О.Г.Морозов РФ Мәгариф һәм фән министрлыгы каршындагы Югары аттестация комиссиясенең электроника, үлчәү техникасы, радиотехника һәм элемтә буенча эксперт советы составына кертелде. 2017 елда аңа “Татарстан Республикасының атказанган югары мәктәп хезмәткәре” дигән мактаулы исем бирелде.

Морозовның тагын бер укучысы Артем Кузнецов – КАИ тарихында иң яшь фән докторы. 33 яшендә ул, укытучысын алыштырып, радиофотоника кафедрасын җитәкли.

– Артем вакытыннан алда кандидатлык һәм докторлык диссертацияләрен бик әйбәт яклады. – Аның милли китапханәдә XXI гасырның нигез ташы буларак фотоника турындагы лекциясе фәннең киләчәге ышанычлы кулларда булуын күрсәтте. Безнең Рәисебез Р.Н.Миңнеханов күптән түгел аңа Татарстан Республикасының В.Е.Алемасов исемендәге Дәүләт Премиясен тапшырды һәм “Радиофотоника – ул киләчәк! “дип билгеләп үтте.

Радиофотонлы микросхемаларны булдыруның яңа юнәлешләре белән Олег Геннадьевичның өченче укучысы Айдар Насыйбуллин шөгыльләнә, ул электрон чараларны конструкцияләү һәм җитештерү технологияләре кафедрасын җитәкли. Аның докторлык диссертациясе 2023 елда Россиядә иң яхшысы дип танылды.

Хәзер Олег Геннадьевичның туганнан туган сеңлесе Питрәчтә яшәүче Алина Тяжелованың кандидатлык диссертациясе әзерләнә. Баллистокардиография ысулы йөрәк ритмын электродларсыз – кан хәрәкәтенең импульсларын тотучы радиофотон таянычлы җепсел датчиклар аша исәпләргә мөмкинлек бирә. Бу технология каршылыклардан курыкмый һәм хәтта пациент хәрәкәттә булганда да эшли.

Радиофотоника чыннан да стратегик юнәлешкә әверелә. Һәм Казан фәнни мәктәпләре Морозовлар җитәкчелегендә – Россия фәненең заман белән бергә атларга гына түгел, ә технологик узышта да тон бирергә сәләтле булуына тере дәлил.

– Мин институтның партбюро секретаре урынбасары идем, – дип сөйли Олег Морозов. – Партбюро секретаре булырга үземне туксан беренче елда тәкъдим иттем. Әмма ул вакытта мин артык яшь идем, миңа 30 яшь иде. Бик күпләр кебек КПСС әгъзасының партбилетын мин өстәлдә яткырмадым, яндырмадым һәм ташламадым да, аны һәрвакыт үзем белән йөрттем. Бүгенге көндә Россиядә булган бер генә партия дә, кызганыч, КПССның югары ноктасына җитмәде.

Җәмәгать эшчәнлегендә бай тәҗрибәсе булган профессор белән Россия өчен якты киләчәк турында фикер алышасы килде.

– Илнең якты киләчәккә өмете бар, әлегә 60 нчы, 70 нче, 80 нче елларда туган кешеләр бар. Алар актив яшьтән узгач, берни дә үзгәрмәячәк. Безгә калган елларда яшьләргә үзең өчен генә түгел, ә ил, кешеләр өчен яшәү нәрсә икәнен аңларга өлгерергә кирәк. Безгә көчләп тагылган куллану җәмгыяте идеологиясе бернинди яхшылыкка китермәячәк. Көрәш үрнәген, шул исәптән бу идеология белән, без бүген СВОда күрәбез. Ә безгә, мәгариф системасы вәкилләре буларак, алардан үз тармагыбызда дөнья дәрәҗәсендәге профессионаллар ясарга кирәк.